تخت جمشید که در دوران هخامنشیان به آن پارسه و در زبان هاب غربی به آن پرسپولیس میگفتند مجموعه ای است از چند کاخ تو در تو که در کناردشت مرودشت و در کوهپایه ی کوه رحمت در استان فارس قرار دارد. تخت جمشید در دوران زمامداری داریوش هخامنشی ، خشایار شا و اردشیر اول بنا شده و به مدت حدود 200 سال آباد بوده است.
مجموعه کاخ‌های تخت جمشید، ۳۳۰ سال قبل از میلاد به دست اسکندر مقدونی به آتش کشیده شد و تمام بناهای آن به صورت ویرانه درآمد. از بناهای بر جای مانده و نیمه ویرانه، بنای مدخل اصلی تخت جمشید است که به کاخ آپادانا معروف است و مشتمل بر یک تالار مرکزی با ۳۶ ستون و سه ایوان ۱۲ ستونی درقسمت‌های شمالی، جنوبی و شرقی است که ایوان‌های شمالی و شرقی آن به‌وسیله پلکان‌هایی به حیاط های مقابل متصل و مربوط می‌شوند. بلندی صفه در محل کاخ آپادانا ۱۶ متر و بلندی ستون‌های آن ۱۸ متر است. این مجموعه در فهرست آثار تاریخی ایران و نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌است.
تخت جمشید یادگاری بر جای مانده از پادشاهان دوره هخامنشی در ایران از 2500 سال قبل از میلاد است. با توجه به گستردگی امپراتوری هخامنشی در ایران باستان که بخش قابل توجهی از شرق جهان را نیز در برمی‌گرفت، می‌توان به شکوه مقر این پادشاهان در این بنای تاریخی پی برد. لازم به ذکر است که در میان شش پایتخت امپراتوری هخامنشی، تخت جمشید بزرگ‌ترین و شاخص‌ترین پایتخت شناخته شده بود. باستان‌شناسان با مطالعه کتیبه‌ها و آثار باقی مانده در این منطقه به پیشرفت تمدن در ایران باستان پی برده‌اند. قوانین اجتماعی این دوره نیز بسیاری از مورخان را شگفت‌زده کرد.
چهار پایتخت که در چهار مکان مهم و اصلی تمدن باستان بنا شده بودند، پایتخت‌های هخامنشیان محسوب می‌شدند که در تمام دوره پادشاهی و حکومت در آن‌جا می‌زیستند. بابل در مرکز تمدن بین النهرین، هگمتانه در قلب تمدن مادها، شوش در تمدن عیلام و پارسه که به تخت جمشید معروف گردیده مرکز اصلی حکومت هخامنشیان به معنای خطه پارس، این چهار پایتخت نام داشتند. بنای تخت جمشید که همواره جهت گرد همایی‌های بزرگ در سطح جهانی آن دوران و برگزاری مراسم مذهبی و آئینی و جشن‌های مهم مورد استفاده قرار می‌گرفت، برای شاهان هخامنشی از اهمیت بالایی برخوردار بود. تمامی نمایندگان ایالت‌های تابع امپراتوری آن دوران از اقصی نقاط جهان گرد هم می‌آمدند تا در کنار پادشاه اعیاد بزرگ را جشن بگیرند.
یکی دیگر از نکات جالب درباره تخت جمشید نسبت طلایی است. ارتفاع سردرها به عرض‌ها و همین‌طور نسبت ارتفاع ستون‌ها به فاصله بین دو ستون در تمامی این بنا نسبت طلایی نام دارد. نسبت طلایی یکی از نسبت‌های مهم هندسه محسوب می‌شود که از نسبت‌های هندسی طبیعت ریشه می‌گیرد. به کار بردن اعداد مقدس، ۳، ۷ ، ۹ در معماری، به کار بردن بست فلزی به جای ملات و ده‌ها عجایب دیگر مجموعه تخت جمشید را حتی همین امروز هم منحصربه‌فرد می‌کند. تخت جمشید در زمان هخامنشیان ۳۹ مجموعه مسکونی داشته و نزدیک به چهل‌و‌سه هزار و ششصد نفر در آن زندگی می‌کردند!
پیش از ویرانی تخت جمشید، کاخ‌ها و عمارت‌های هخامنشیان به‌دلیل قرار داشتن در یکی از بهترین نقاط ایران در پای کوه رحمت یا مهر که میترا نیز خوانده می‌شد، بسیار خوش منظره بود و چشم‌انداز زیبایی به دره‌ها و جلگه‌های اطراف داشت. داخل تخت جمشید محوطه‌ای شبیه به شهرک بود و حد فاصل بین کاخ‌ها را خیابان کشی کرده بودند. طراحی داخلی تخت جمشید با توجه به معیارهای مهندسی و معماری امروز بسیار پیشرفته بوده است و در تقسیم‌بندی محله‌های داخلی نظم و طراحی مدرن به چشم می‌خورد. کاخ‌های تخت جمشید کاربری‌های متفاوتی داشتند و از هرکدام از آنها در مراسم و جشن‌های مختلفی استفاده می‌شد.
در طول تاریخ سیاحان و جهانگردان زیادی راهشان به تخت جمشید افتاده و از آن بازدید کرده‌اند. لوئیجی پشه نخستین عکاسی بود که برای تهیه تصاویر به تخت جمشید قدم گذاشت و نقطه عطفی را در مطالعات این اثر باستانی رقم زد.
لوئیجی پشه یک افسر ایتالیایی بود که در سال 1237 خورشیدی به فارس رفت تا از تخت جمشید و پاسارگاد تصویر تهیه کند. او عکس‌های خود را در قالب یک آلبوم به ناصرالدین شاه عرضه کرد و باعث شد تا شاه به این امر توجه بیشتری نشان دهد و به خرج خود عکاسان متعددی را راهی فارس کند.
در سال 1301 خورشیدی رضاشاه راهی بوشهر شد و در این سفر فرصت بازدید از تخت جمشید را یافت. او که اولین بار بود این بنای باستانی را می‌دید، از شرایط حفاظتی آن حیرت زده شد. پس از این بازدید، او ارنست هرتسفلد، باستان‌شناس آلمانی، را فراخواند تا دست به تحقیق و شناسایی در محوطه باستانی تخت جمشید بزند.
تخت جمشید، این بنای باستانی و شکوهمند نماد غرور و عظمت آریایی است و همواره مایه فخر ما ایرانیان بوده است؛ باید توجه کنیم که بخشی از تاریخ و اعتبار ملی ما با تخت جمشید و دوران هخامنشی گره خورده است و هر یک از ما به‌عنوان یک ایرانی وظیفه داریم تمام تلاشمان را در جهت محافظت از این بنای ارزشمند به کار گیریم.