خراسان جنوبی
استان خراسان جنوبی استانی است که در شرق ایران واقع شده است. بیرجند مرکز استان است. شهرهای بزرگ دیگر فردوس، طبس و قاین هستند. در سال 2014 در منطقه 5 قرار گرفت. این استان جدید فقط همان قهستان قدیم است که در برنامه ریزی اداری ایران به خراسان بزرگ وارد شده است. با این حال، قهستان از نظر تاریخی یک موجودیت جداگانه، با فرهنگ، تاریخ، محیط و زیست بوم متمایز را تشکیل می دهد. خراسان جنوبی یکی از سه استانی است که پس از تقسیم خراسان در سال 1383 ایجاد شد. در حالی که در ابتدا، «خراسان جنوبی» تازه ایجاد شده تنها شامل شهرستان بیرجند و چند شهرستان جدید جدا شده از آن شهرستان (یعنی نهبندان، درمیان و سربیشه) بود. در سالهای بعد، تمامی شهرها و مناطق شمالی و غربی قهستان قدیم (مانند قاین، فردوس و طبس) به خراسان جنوبی الحاق شد. استان خراسان جنوبی از 11 شهرستان تشکیل شده است: شهرستان بیرجند، شهرستان فردوس، شهرستان طبس، شهرستان قاین، شهرستان نهبندان، شهرستان درمیان، شهرستان سربیشه، شهرستان بشرویه، شهرستان سرایان، شهرستان زیرکوه و شهرستان خوسف.
اقلیم
میانگین بارندگی سالانه استان خراسان جنوبی، ۱۳۴ میليمتر و ميانگين دماي سالانه، ۱۷٫۵ درجه سلسیوس است. ۹۵ درصد وسعت این استان را عرصه‌های طبیعی در بر مي‌گيرد که از اين ميزان، ۲۲٫۷ درصد بیابانی، ۶۳٫۳ درصد مراتع بیابانی، ۷٫۲ درصد مراتع خوب و متوسط و ۶٫۸ درصد جنگلی است. ۸۸۰٬۳۳۴ هکتار از مساحت این استان، جزء کانون‌های بحرانی فرسایش بادی است که شهرستان قابناتبا۲۴۲٬۴۷۲ هکتار مساحت کانون‌های بحرانی، دارای بیشترین سطح و سرابانبا۲۷٬۷۸۷ هکتار، دارای کمترین سطح کانون بحران فرسایش بادی است.
پس از الحاق طبسیه این استان، با توجه به وسعت زیاد بیابان‌های طبس، خراسان جنوبی از ششمين استان بياباني ايران، به دومين استان بياباني تبديل شد.
دیدنی های بیرجند
1.روستای ماخونیک
در ایران روستاهای شگفت‌انگیز و تماشایی زیادی برای دیدن وجود دارد. یکی از این روستاها را در خراسان جنوبی و شهرستان سربیشه می‌توان دید. مکانی پر رمز و راز و عجیب و غریب، با مردمانی عجیب‌تر که باورها و سنن خاص و منحصربه‌فردی دارند. این روستا ماخونیک نام دارد و به سرزمین لی لی پوت‌ها و شهر آدم کوتوله‌ها معروف شده است.
هرچند ممکن است که با شنیدن نام ماخونیک اولین چیزی که ذهنتان می‌رسد، روستایی باشد که مردمان آن قدی کوتاه دارند و به روستای آدم کوتوله‌ها معروف شده است؛ اما قطعا بیشتر تعجب خواهید اگر با فرهنگ و باورهای خاص و عجیب و غریب اهالی ماخونیک آشنا شوید.
ماخونیک روستای شگفت‌انگیز و دورافتاده و پنهان در میان کوه‌ها است و از جاهای دیدنی بیرجند به شمار می‌آید. روستایی که به خاطر آداب و رسوم و فرهنگی که مردمان زحمت کش و مهربانش دارند، نه‌تنها در ایران بلکه در جهان نیز معروف شده است. روستای ماخونیک در منطقه ماخونیک و در نزدیکی مرز افغانستان قرار دارد.
همین دور بودن ماخونیک عاملی برای انزوا و تاثیرپذیری کمتر آن از محیط بیرونی شده است؛ به‌گونه‌ای که مسافران و سیاحانی که در قرن ۱۹ میلادی از این روستا دیدن کردند، از انزوای مردمان آن حیرت زده شدند. ماخونیک حتی تا ۴۰ سال پیش ارتباط بسیار محدودی با جامعه بیرون داشت و از دهه‌های اخیر است که این روستا به برخی از امکانات رفاهی دست پیدا کرده است.
از دیدنی‌های این روستا می‌توان به سنگ سیاه یا سنگ‌نگاره، بنای برج و قلعه، برج گل انجیر، منزل سرگردونی و نادر مرده اشاره کرد. یک برج سنگی در طبقات بالای روستا ساخته شده است؛ به‌طوری که به اطراف روستا اشراف داشته باشد. از این برج جهت دیده بانی استفاده می‌کردند تا در صورت حمله احتمالی دشمن، به همه اهالی روستا اطلاع دهند.
2.قلعه بیرجند
بیرجند به عنوان مرکز استان خراسان جنوبی، آثار باستانی ارزشمندی را در دل خود جای داده است. دوره صفویه را دوره بسیار مهمی در تاریخ این شهر می‌دانند که شکوفایی و گسترش زیادی را برای آن در‌بر‌داشت. بناهای تاریخی زیادی از این دوران در بیرجند باقی مانده‌اند که از شاخص‌ترین آن‌ها می‌توان به قلعه تاریخی بیرجند و عمارت و باغ اکبریه اشاره کرد. در این مقاله قصد داریم تا شما را با قلعه بیرجند که یکی از دیدنی های بیرجند و جلوه‌ای از شکوه معماری دوران صفوی در این منطقه است، آشنا کنیم.
قلعه بیرجند نام‌های دیگری نیز دارد که می‌توان به «قلعه ته ده»، «قلعه پایین شهر» و همچنین «دژ بیرجند» اشاره کرد. این قلعه در درون شهر بیرجند و بر فراز یک تپه در شمال غرب شهر ساخته شده است. از بالای برج‌های این قلعه می‌توانید بافت قدیم و جدید شهر بیرجند را مشاهده کنید. کافی است به سمت میدان امام حسین بروید. مسیری که از شمال این میدان به سمت بالای تپه می‌رود را دنبال کنید تا قلعه بیرجند با برج و بارویش در برابر دیدگان شما خودنمایی کند.
در زمان‌های قدیم در بیرجند تعدادی قلعه، ارگ و بناهای بزرگ وجود داشته که در سده چهاردهم خورشیدی آثاری از آن‌ها باقی مانده است. هدف از ساخت این قلعه دفاعی و نظامی بوده است، به طوری که از دوره صفویه تا قاجاریه مردم بیرجند را از تهاجم دشمنان خارجی به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت کند. ساکنین این قلعه در گذشته نگهبانانی بودند که وظایفی همچون تامین امنیت و رساندن اخبار را بر عهده داشتند. با توجه به این که این قلعه در بافت قدیمی شهر ساخته شده است، از بلندای این قلعه می‌توانید گوشه‌هایی از بافت قدیمی شهر بیرجند را نیز در اطراف قلعه تماشا کنید.
3.باغ اکبریه
باغ اکبریه بیرجند نیز مانند سایر باغ‌های ایرانی نشانی از زیبایی و به کار گیری عوامل طبیعی در معماری بوده است. خالق باغ با اتکا به دانش تجربی خود، فضایی را ایجاد کرده که باعث بقاء و پویایی بستر طبیعی شده است.
باغ ایرانی سه ساختار و طراحی منحصربه‌فرد دارد: اول در مسیر عبور جوی آب قرار دارد. دوم اینکه با دیوارهای بلند محصور است و سوم در داخل باغ عمارت تابستانی و استخر آب قرار گرفته است. باغ ایرانی با تاریخ پیدایش قنات پیوند دارد.
باغ اكبریه از جاهای دیدنی بیرجند در استان خراسان جنوبی به شمار می‌رود و در انتهای خیابان معلم قرار گرفته است.
اولین باغ‌های ایرانی در مسیر خروجی قنات‌ها شکل گرفته است و چون حفر قنات و علوم وابسته به آن به طریقی تجربی به دست مقنی‌های ایرانی برای اولین بار صورت گرفته است، از این رو شکل‌گیری باغ در کنار قنات‌ها نیز از تفکرات و اندیشه‌ی ایرانیان سرچشمه گرفته است. این سه مشخصه باغ‌های ایرانی را متمایز می‌کند. هنگامی که این باغ‌سراهای ایرانی را جهانگردان اروپایی مشاهده کردند، آن‌ها را با مشخصه و نام «پرشین گاردن» وصف کرده‌اند.
4.بند دره
بند دره با قدمتی که به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه می‌رسد، از بناهای تاریخی و جاهای دیدنی بیرجند است. این بند چون آب آن از دره بالا و پایین عبور می‌کند، به این اسم مشهور شده است. بند دره که از جمله نقاط گردشگری استان خراسان جنوبی و شهرستان بیرجند محسوب می‌شود، در سال ۱۳۸۱ از سوی سازمان میراث فرهنگی با شماره ۴۸۱۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده است. این بند که مهم‌ترین بند تاریخی و بزرگ‌ترین بند کوهستانی شهر بیرجند به شمار می‌رود، به دستور امیر شوکت‌الملک در سال ۱۲۹۴ هجری قمری ساخته شده است.
5.ارگ کلاه فرنگی بیرجند
شهرستان بیرجند از جمله سرزمین‌های تاریخی در کشور است که احتمالا در اواخر پادشاهی ساسانی و به همت زرتشتیان اهل یزد و کرمان، به‌عنوان محلی برای اسکان و استراحت افرادی که قصد عبور از کویر به سمت شمال خراسان و ماوراءالنهر را داشته‌اند، ایجاد شده است. با توجه به قدمت و تاریخ غنی این شهرستان، آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری ارزشمندی در این سرزمین برجای مانده است که «ارگ کلاه فرنگی»، یکی از آن‌ها است. «ارگ حسام‌الدوله»، «قصر بی‌بی عروس» و «ارگ سرکار»، از دیگر نام‌هایی است که این اثر تاریخی و ملی کشور به آن شهرت یافته است.
کلاه فرنگی یا کوشک، درواقع نوعی از معماری سلطنتی است که اغلب در قاره کهن و در کشورهایی همچون ایران، امپراطوری عثمانی و همچنین شبه قاره هند، طرفداران بسیاری داشته و نمونه‌های متعددی از آن‌ها در طول تاریخ ساخته شده و برجای مانده است. بناهایی که در مرکز باغ یا در وسط تفریحگاه‌ها به صورت‌های مختلفی از جمله ساده یا تزئینی احداث می‌شد.
عمارتی که در میان عرصه سازند. بناء در میان عرصه با گنبدی شبه مخروط. اطاقکی مسقف در وسط کاخ‌ها و باغ‌ها برای استراحت.
«ارگ کلاه فرنگی» که در کنار دیگر جاهای دیدنی بیرجند همچون «مدرسه شوکتیه»، «باغ اکبریه»، «قلعه بیرجند» و «ارگ بهارستان» دارای ارزش تاریخی و فرهنگی است، در دوران حکومت قاجاریان و در سالهای ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری در شهرستان بیرجند احداث شده است. عمارتی که گفته می‌شود طراح و سازندگان، آن را با کاربری مقر حکومتی و به مساحت تقریبی ۷۰۰ متر مربع احداه کرده است.
این در حالی است که در عصر حاضر، این اثر تاریخی به عنوان ساختمان استانداری استان خراسان جنوبی مورد استفاده قرار می‌گیرد. سازندگان این میراث ملی، آن را به فرم زیگوراتی یا شکل پله پله‌ای، در شش طبقه، با معماری زیبا و قابل توجهی ساخته‌‌اند و اکنون به همت سازمان میراث فرهنگی کشور، همچون عمارتی کهن و ارزشمند به ثبت ملی رسیده است. این بنا که در ابتدا با پلان شش ضلعی ساخته شده و در آخرین طبقه که راس عمارت را تشکیل می‌دهد به شکل مخروطی تبدیل شده و نمایی زیبا و باشکوه را ایجاد کرده است.
6.قلعه فورگ
فورگ روستایی با قلعه‌های زیبا در دامنه کوه مومن‌آباد واقع شده است و از مناطق ییلاقی خراسان جنوبی به شمار می‌رود که آب و هوای آن سرد کوهستانی است. روستای فورگ یکی از روستاهای شهرستان درمیان از توابع بیرجند است که در ۱۰۷ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند در خراسان جنوبی قرار دارد. فورگ یکی از قدیمی‌ترین روستاهای این شهرستان محسوب می‌شود و بافت آن قدیمی است. این روستا بر روی کوه و دور تا دور قلعه‌ای بزرگ شکل گرفته که به قلعه‌ی فورگ به نام همین روستا مشهور است. فورگ را بیشتر به خاطر این قلعه که یکی از زیباترین قلعه های ایرانی است، می‌شناسند.قلعه فورگ از جاهای دیدنی بیرجند است و در ۱۱۰ کیلومتری شرق بیرجند و در روستای فورگ از توابع شهرستان درمیان در فاصله ۵ کیلومتری قرار دارد. وجود مناطق کوهستانی زیاد باعث شده است که اسماعیلیان در مبارزه با حکومت عباسیان در این قلعه‌ها زندگی می‌کردند، و در مبارزات خود چندین سال به دلیل ساخت قلعه‌های صعب العبور پیروز شدند قلعه‌های مرتفع و مستحکمی در اکثر مناطق این شهرستان و سایر شهرهای جنوبی خراسان ساخته و باقی گذاشتند.
در این محل فداییان مطلق را تحت تعلیم و آموزش‌های مخصوص قرار می‌دادند. فداییان مطلق گروهی بودند که حتی اسم نداشته و پس از ترک قلعه برای انجام ماموریت نام‌شان عوض می‌شد و به اسم مستعار برای مبارزه با تفکرات حکومت مرکزی تلاش می‌کردند. اساس تعلیم فداییان به این صورت بود که بتوانند دشمن را غافل‌گیر کرده، یک یا دو ضربه کارد به او زده و قبل از اینکه دیگران به خود بیایند، ناپدید گردند. هرچند نسبت دادن قلعه فورگ به اسماعیلیه باید با احتیاط صورت گیرد زیرا قلعه‌های اسماعیلیه دارای مشخصات ویژه‌ای هستند و عظمت و مشخصات ظاهری قلعه فورگ با قلعه‌های اسماعیلی متفاوت است.
قلعه باعظمت و کم‌نظیر فورگ یا قلعه میرزا رفیع‌خان که خوشبختانه تا حدود زیادی از گزند حوادث مخرب طبیعی و مصنوعی و دست تطاول زمانه در امان مانده است، همچون نگینی شاهوار در میان آثار تاریخی و مکان های دیدنی استان خراسان جنوبی می‌درخشد. این بنا در در زمره ۱۰ قلعه تاریخی مهم کشور و از آثار مهم و قابل توجه ایران است که علاوه بر جایگاه ملی، ظرفیت ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو را دارا است. این اثر تاریخی به شماره ۳۴۵۰ در تاریخ ۱۲/۲۸/ ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
7.بند عمر شاه
بند عمر شاه که با نام بند امیر شاه نیز شناخته می‌شود، از آثار تاریخی و جاهای دیدنی بیرجند است و در فاصله ۲ کیلومتری جنوب غرب آن قرار دارد. قدمت این سازه به دوره قاجار بازمی‌گردد و به همراه دو بند تاریخی دیگر به نام‌های بند دره و بند النگ، هنگام زمان حکمرانی امیر شوکت الملک علم ساخته شده است. هدف از ساخت این بند ذخیره آب و مهار سیلاب‌ها بوده است و در ساخت آن از مصالحی مانند آجر، سنگ و ملات ساروج استفاده کرده‌اند. طول تاج بند عمر شاه ۲۷ متر، عرض آن ۴ الی ۶ متر و ارتفاع دیواره آن ۱۳ متر است. این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰، با شماره ثبت ۴۸۱۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
8.برج چشمه مولید
برج چشمه مولید با قدمتی که به دوره صفوی بازمی‌گردد، از مکان های دیدنی بیرجند است و در روستای چشمه مولید قرار دارد. این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۷۹۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
9.بازار بیرجند
بازار بیرجند در ادوار مختلف تاریخ به دلیل قرارگیری شهر بیرجند در مسیر تجاری هند از رونق بسیاری برخوردار بوده و وجود کاروانسراها و بازارهای کوچک و بزرگ نشان از رونق آن داشته است. این بازار امروزه از جاهای دیدنی بیرجند محسوب می‌شود. با کجارو همراه باشید تا بیشتر با این بازار تاریخی آشنا شوید.
بیرجند به‌عنوان یکی از شهرهای تاریخی خراسان جنوبی، از قدیم‌الایام بازارهای معروفی داشته است. این بازارها در دو قسمت شمال رود و جنوب رود بیرجند مستقر بوده‌اند.
این بازار در طی دوران متمادی بافت سنتی خود را حفظ کرده و با گذشت ایام و گرمی داد و ستد، همچنان فعال بوده و هست. امروزه بازار بیرجند به‌عنوان یکی از بازارها و جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی، میزبان گردشگران و بازدیدکنندگان است.
از دوره صفویه به‌ویژه در طی یک قرن گذشته به علت ایجاد امنیت و قرارگیری بیرجند در مسیر چندین شهر موجب شده این شهر پایگاه تجاری برای بازرگانان شهرهایی مثل کرمان، یزد، هرات، سیستان و چند شهر دیگر بوده و از رونق اقتصادی قابل توجهی برخوردار باشد.
از اوایل قرن بیستم نه تنها بیرجند محل تجمع بازرگانان ایرانی بوده، بلکه تجار هندی هم برای بهبود مبادلات، بیرجند را انتخاب می‌کردند و مبادلات و واردات کالاهایی مانند منسوجات پنبه‌ای و پشمی، قند و شکر و چای الزاما از طریق بیرجند انجام می‌شد.
این بازار در قدیم‌الایام عرصه خرید و فروش فرآورده‌های محلی مانند زعفران، گلیم، گیوه، گندم، جو، عدس، لوبیا، نخود، کتیرا و آنغوزه، ترنجبین، قارچ، توت خشک، برگه هلو و زردآلو نیز بوده است.
هم‌جواری این بازار با مرزهای کشورهای پاکستان، افغانستان و حتی هندوستان آن دوران باعث تبدیل این بازار به بازار شاخص منطقه و شرق کشور شد. در آن دوران بازرگانان هندی به منظور تجارت ادویه هندی به بیرجند می‌آمدند و سالیان سال در بازار بیرجند به کار مشغول می‌شدند.
10.آبشار گیوک
آبشار گیوک در انتهای دره‌ای سرسبز واقع و در سالهای اخیر به دلیل ایجاد سد گیوک، از زیبایی آن کاسته شده است. این محل دارای سد و آبشاری زیبا است. آبشار گیوک در نزدیکی روستای گیوک در پنج کیلومتری جاده بیرجند به کرمان قرار دارد و از جاذبه های گردشگری بیرجند به شمار می‌آید. باغات زرشک، بادام، توت، انگور و زردآلو در این مسیر خودنمایی می‌کنند.
11.روستای خراشاد
خُراشاد روستایی است واقع در ۲۴ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند و واقع در استان خراسان جنوبی. این روستا به سبب نخبه پرور و عالم خیز بودن، صنایع دستی و نیز زیبایی طبیعی آن شهرت دارد و از جمله جاهای دیدنی بیرجند محسوب می‌شود.
در لغت‌نامه دهخدا در سال ۱۳۴۵ در مورد خراشاد چنین نوشته شده است: «قریه‌ای است از بخش حومه شهرستان بیرجند، واقع در سی هزار گزی جنوب بیرجند. این ناحیه کوهستانی با آب‌وهوای معتدل و ۹۲۸ تن سکنه فارسی زبان است. آب آن از قنات و محصولاتش غلات، زعفران و سردرختی است. اهالی به کشاورزی و قالی‌بافی گذران می‌کنند و راه آن اتومبیل‌رو است. مزرعه گنج آباد و میرزاملک و علی آباد و سالم آباد جزء آن است. در آنجا دفتر ازدواج و طلاق و دبستان وجود دارد.»
12.پارک جنگلی بیرجند
پارک جنگلی بیرجند از مقاصد تفریحی و جاذبه های گردشگری بیرحند به شمار می‌رود و در مجاورت مصلای المهدی(عج) قرار دارد. این مجموعه یکی از ظرفیت‌های مغفول مانده این شهر محسوب می‌شود و امید است طبق قول‌های داده شده از سوی مسئولین، با عملیات بهسازی، این پارک به محیطی شاد و مفرح برای استفاده مردم تبدیل شود.
13.چشمه آب ترش سربیشه
چشمه آب‌ترش سربیشه از چشمه‌های آب معدنی در خراسان جنوبی و جاهای دیدنی بیرجند است که در فاصله ۷۰ کیلومتری بیرجند و در فاصله ۲۰ کیلومتری شمال سربیشه و در کنار روستای آب‌ترش قرار دارد. آب این چشمه از شکاف سنگ‌های آندزیت بازالت از دل زمین خارج می‌شود که بالا بودن مقدار گاز co۲ و سیلیس نشان دهنده منشا عمیق آب این چشمه است. آب این چشمه مزه‌ای ترش و دمایی پایین دارد و در ردیف چشمه‌های آب کلرور سدیم و سولفات کلسیم قرار گرفته که برای رفع امراض گوارشی، عضلانی، پوستی، بیماری‌های مزمن بانوان، رماتیسم، دردهای مفصلی و اختلالات غدد داخلی مؤثر است.
14.روستای گازار
روستای گازار از مقاصد گردشگری و جاهای دیدنی بیرجند در بخش مرکزی این شهرستان به شمار می‌آید و در فاصله ۷۳ كیلومتری این شهر و ۵ كیلومتری مهمویی واقع شده است. آب و هوای گازار خشک و سرد است و در تابستان‌ها هم در معرض وزش بادهای تندی قرار دارد. روستای گازار بیش از ۱۴۰۰ سال سابقه تاریخی دارد. قلعه و راه آب قدیمی گازار، كتابخانه و مكتب‌خانه قدیمی این روستا كه در كتاب شیخ محمدباقر آیتی نیز به آن اشاره شده، خود گواه قدمت گازار است. از آثار تاریخی گازار می‌توان به قلعه بزرگ و مستحكم آن اشاره كرد. همچنین قلعه‌ی دیگری به نام برزو كه یادآور پهلوانان شاهنامه است در آن قرار دارد که البته از این قلعه‌ها آثار كمی برجای مانده است. در این روستا بالغ بر ۵۰ قنات برای تامین آب کشاورزی وجود دارد و عمدتا محصولاتی از قبیل زرشک، زعفران، عناب، بادام، آلو، هندوانه، شلغم و چغندر به عمل می‌آیند.
15.رشتهکوه باقران
رشتهکوه باقران (باغران) که از جاذبه های گردشگری استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود، ۱۰۰ کیلومتر طول و ۱۳ کیلومتر عرض دارد و در جهت شمال غرب – جنوب شرق از نزدیکی شهر خوسف آغاز گشته و پس از گذر از جنوب شهر بیرجند، تا شهر سربیشه ادامه می‌یابد. نام این کوه از نام یکی از نوادگان امام محمد باقر گرفته شده که در انتهای دره بند عمرشاه این کوه مدفون است. در بخش شرقی این کوه مزار کاهی قرار دارد که گفته می‌شود آرامگاه خواهر حضرت علی بن موسی الرضا (ع) است. بند عمرشاه و بند دره دو بند تاریخی این کوه است که بند عمرشاه پر شده ولی بند دره همچنان دایر و مورد استفاده است.